I'm a witch and proud of it

Ik weet niet wat het is, maar de laatste week word ik links en rechts om de oren geslagen met de heksenvervolgingen. Het begon met een documentaire over de heksenvervolgingen in Groot-Brittannië op BBC Vier. In tegenstelling tot wat vele mensen denken, gebeurden die niet in de middeleeuwen maar in de zestiende en zeventiende eeuw. De duistere middeleeuwen bleken voor heksen zo duister nog niet. Het was pas vanaf de Renaissance dat ze veelvuldig voorkwamen en dan vooral in streken die onder invloed stonden van het protestantisme. In katholieke landen zoals Frankrijk, Spanje en Italië kwamen heksenprocessen nauwelijks voor. De protestanten vonden dat God tijdens de schepping de macht van Satan in zijn grote plan had betrokken en dat de mens zich daar geen vragen bij moest stellen maar enkel geduldig lijden onder het kwaad en vertrouwen hebben in God.

In de BBC documentaire ging het uiteraard over de heksenvervolgingen in Groot-Brittannië. In tegenstelling tot wat je zou verwachten, begonnen de heksenvervolgingen daar in het katholieke Schotland, onder de Schotse koning Jacobus VI.  Jacobus, de zoon van de katholieke Schotse koningin Mary die in gevangenschap werd terechtgesteld, kreeg een nauwgezette protestantste opvoeding, uit angst dat er opnieuw een katholieke koning op de Schotse troon zou komen te zitten. Jacobus leefde in een tijd waarin het katholicisme en het protestanisme zwaar met elkaar in de clinch lagen. Protestanten beschouwden katholieken als des duivels, een sfeer waarin angst en haat voor die onbekende ander gemakkelijk konden ontvlammen. Veel was er niet nodig.

Toen de Schotse koning naar Denemarken voer om daar zijn (protestantse) Deense bruid Anna te gaan halen en op de terugweg in een zware storm terecht kwam, was hij er van overtuigd dat heksen het op hem gemunt hadden. Jacobus was ervan overtuigd dat overal heksen en demonen werkten. Die overtuiging bracht hij mee uit het protestantse Denemarken. De rest is geschiedenis. Schotse vrouwen die net iets anders waren dan anders omdat ze weduwe waren, alleenstaand, vroedvrouw of gewoon gebruik maakten van typische elementen uit het volksgeloof, konden maar beter opletten. 

De heksen van North Berwick ontmoeten de duivel in de tuin van de kerk, uit een pamflet van die tijd “Newes From Scotland” (1590)

Jacobus woonde de eerste heksenprocessen zelf bij en deed zelf de ondervragingen. Jacobus was een intellectueel en geletterd man, één van de meest intellectuele die ooit op de Engelse troon hebben gezeten. Hij schreef verschillende boeken en de gekende “King James” bijbelvertaling werd gepubliceerd onder zijn toezicht. Op basis van die eerste heksenprocessen schreef hij in 1597 zelf een handboek, een soort van leidraad die kon gebruikt worden bij toekomstige gevallen, de Daemonologie. Tot zeventig jaar later werd dit handboek nog gebruikt als leidraad om duizenden onschuldige Schotse en Engelse mannen en vrouwen te berechten en ter dood te veroordelen. Toen Elisabeth I van Engeland in 1603 zonder kinderen stierf, werd Jacobus ook koning van Engeland en Ierland, Jacobus I, en breidde hij zijn heksenwaan uit naar Engeland, waar de heksenvervolgingen onverminderd doorgingen tot lang na zijn dood.

Eergisteren nam ik eindelijk deel  twee van de Allerzielen-trilogie van Deborah Harkness ter hand, een klepper die al maanden op me ligt te wachten. De trilogie speelt in onze tijd, maar een groot deel van boek twee vindt plaats in het Elizabethaanse Londen en verwijst soms expliciet naar de heksenvervolgingen in Schotland, die toen in full swing waren. En vandaag lees ik een heel interessante bespreking van The Daylight Gate, het nieuwste boek van Jeanette Winterson, waarin de rijke en zelfstandige Alice Nutter in 1612 de verdediging opneemt van twee vermeende heksen en daardoor zelf het etiket van heks opgeplakt krijgt.

Ik vraag me af waarom het me plots opvalt en waarom het me nu plots raakt. Misschien gaat het om het feit dat het gaat om het onvermijdelijke in de hele geschiedenis van de heksenvervolgingen. Het maakte niet uit wie je was en wie je kende, als je een (vermeende) heks was, dan had je geen enkele kans het te redden. Je kon enkel met opgeheven hoofd ten onder gaan. Gelukkig leven we niet meer in de zestiende eeuw, al is het nog niet zo verschrikkelijk lang geleden dat het laatste officiële heksenproces in Europa plaats vond (Polen, 1792).

Deze week zag ik op Facebook een beeldje van een pentagram met de tekst “I’m a witch and proud of it”. Als je niet beschaamd was om toe te geven dat je een heks bent, dan was het de bedoeling dat je het beeldje op je tijdlijn publiceerde. Heel even heb ik geaarzeld, maar dan heb ik toch beslist om het niet te doen. Het is niet dat ik verberg waar ik mee bezig ben, maar ik hang het nu ook weer niet aan de grote klok. Ook al is wicca in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten erkend als een officiële religie, toch denk ik dat veel mensen nog steeds raar kijken bij de vermelding van het woord “heks”. Hoe je het draait of keert, het woord heeft een negatieve bijklank, al vind ik dat wel relatief. Bovendien vind ik het zelf een goede zaak dat religie geen belang heeft als het gaat om vriendschap en vertrouwen. Nogal veel mensen die fier het beeldje op hun tijdlijn posten zijn de eersten om karaktermoord te plegen op de paus. Zo’n gebrek aan wederzijds respect vind ik stuitend. Ik moet niet persé weten welke godsdienst je aanhangt en van mij mag je gerust je matje uitrollen en door de knieën gaan, zolang je mij maar niet verplicht om mee te doen. Dat is de vrijheid waarvan al die mannen en vrouwen de consequenties hebben gedragen toen ze op het schavot of op de brandstapel stonden en ik ben niet van plan die op te geven.