De vrouwelijke kracht van Lee Miller

Wie de film met Kate Winslet heeft gezien weet al wat voor een speciale madam Lee Miller was, het succesvolle celebrity fotomodel dat bevriend was met de grootste kunstenaars van haar tijd, oorlogscorrespondent werd in het door de tweede wereldoorlog verscheurde Frankrijk en zichzelf daarna als Lady Penrose opnieuw uitvond als een celebrity chef (al gaat de film alleen over de oorlogsjaren). Het zijn hààr foto’s die de gruwelen van de concentratiekampen voor het eerst onder de aandacht brachten van een breder publiek en haar badfoto in het appartement van Hitler in München is iconisch. Wat een bijzondere vrouw moet ze geweest zijn! 

Toen ik zag dat hier in Antwerpen een expo over haar liep in het Fotomuseum, wist ik dat ik die wou zien. Ik moest me haasten want ze liep maar tot 8 juni. Omdat mijn liefste vandaag toch was gaan boardgamen met vrienden, sprong ik op de tram richting Zuid voor een namiddagje in het gezelschap van de fotografe. De expo – “Lee Miller in print” – geeft een mooi overzicht van haar werk. Onwaarschijnlijk dat het tot na haar dood zou duren eer dat gigantische fotoarchief werd ontdekt en dat haar zoon daarvoor nooit geweten heeft dat zijn moeder fotografe was, laat staan een die wereldberoemd was.

Elizabeth 'Lee' Miller werd in 1907 geboren in Poughkeepsie, New York, en leerde de kneepjes van de fotografie van haar papa. Theodore Miller leerde haar de eerste beginselen en gebruikte haar als model voor zijn eigen foto’s. Creatief was ze altijd al. Ze ging naar Parijs om daar theatertechnieken te gaan studeren: belichting, kostuumontwerp, decors, … en sloot zich toen ze terug in Amerika was aan bij een theatergezelschap dat experimentele stukken op de planken bracht. Haar doorbraak als model had ze te danken aan een bijna-ongeluk. De bekende uitgever Condé Nast behoedde haar op straat in Manhattan voor een aanrijding en was onder de indruk van haar schoonheid. Hij bood haar een job aan en dat was de start van een succesvolle carrière als model voor Vogue. Ze zou ettelijke malen op de cover van zowel de Amerikaanse als de Britse Vogue staan.

Lee Miller en papa Theodore (1931, Man Ray)

In 1929 verhuisde Lee Miller terug naar Parijs, waar ze de muze, medewerkster en geliefde werd van de Amerikaanse surrealistische kunstenaar en fotograaf Man Ray. Het is toen dat ze zelf ook begon te fotograferen en ze opende zelfs haar  eigen fotografiestudio. Het surrealisme van de Parijse kunstscene van die tijd vind je ook altijd een beetje terug in haar eigen foto’s, zelfs de foto’s die ze later tijdens de oorlogsjaren trok. Ze had een heel goed oog voor contrasten, achtergronden en compositie. En ze wist op de ene of de andere manier ook altijd op het juiste moment af te drukken.

Toen de oorlog uitbrak woonde Miller in Londen. Ze had gebroken met Man Ray en was naar Cairo verhuisd met haar eerste echtgenoot, maar begon zich daar te vervelen. Tegen 1939 had ze een gepassioneerde relatie met de Britse surrealistische kunstenaar Roland Penrose, waar ze later ook mee zou trouwen. Ze werkte nog altijd voor Vogue, maar dan achter de camera in plaats van ervoor. Het Britse modemagazine Vogue vroeg haar om foto’s te maken die de war effort van de vrouwen aan het thuisfront konden laten zien en het belang daarvan onderstrepen. Zo begon haar carrière als fotojournalist. In Londen documenteerde ze de Blitz voor de Britse Vogue, een soort van intro op haar latere werk in Europa. Lee Miller “wilde mensen laten zien wat er echt gebeurde”. Dat werd haar drijvende kracht. En altijd portretteerde ze sterke vrouwen, vrouwen die zich niet lieten neerdrukken door de verschrikkingen van de oorlog, vrouwen die de oorlog mee hielpen winnen. Vrouwen zoals zijzelf, die de maatschappelijke verwachtingen overstegen en mee hielpen veranderen.

In 1944 ging ze naar het front in Frankrijk. Dat was een vergissing, waarschijnlijk omdat haar naam ook een jongensnaam is. Vrouwen mochten eigenlijk niet in de frontlinie komen. Ze kwam er terecht in de belegering van Saint-Malo en het is een wonder dat ze dat heeft overleefd. In tegenstelling tot haar mannelijke collega’s had ze immers geen lessen gekregen over hoe het er aan toe gaat in zo’n beleg vol bombardementen. Maar ze was graag gezien door de soldaten en waarschijnlijk gaven die haar de tips & tricks om de oorlog door te komen.

Na de bevrijding van Parijs trok ze meteen terug naar de lichtstad om haar vrienden op te zoeken. Haar vriend Pablo Picasso vertelde haar dat zij de eerste was in Amerikaans uniform die hij had gezien. Ze trok er foto’s van de vrouwen en vond het geweldig dat ze er zo glamoureus uitzagen. Dat zou geweest zijn als reactie op het saaie grijze uniform van de Duitsers, vertelden ze haar, en bovendien konden de kleren niet gebruikt worden door de Duitsers als ze teveel opsmuk hadden en dus gingen de Françaises ervoor  :-).

Samen met haar vriend David Sherman, oorlogscorrespondent voor Life magazine, volgde ze de Amerikanen bij de bevrijding van het concentratiekamp Dachau. Ze kon niet geloven dat de mensen die in de stad vlakbij woonden niet hadden geweten wat hier was gebeurd. De foto’s die ze daar trok zijn gruwelijk. De Britse Vogue wilde de foto’s niet afdrukken omdat ze te verschrikkelijk waren, op één kleine foto na, maar de Amerikaanse Vogue deed dat wel. Zo werden de gruweldaden van de nazi’s bekend bij het groot publiek. Tot nu toe waren er enkel geruchten geweest, maar de foto’s van Miller maakten die meteen heel erg concreet.

Samen met David Sherman maakte ze ook foto’s van Berchtesgaden en het appartement van Hitler in München. In Berchtesgaden stal ze een zilveren plateau met de initialen van de Führer, een plateau waar ze later haar “Persian carpet” op serveerde, een eigen recept met appelsienen, zonder dat iemand dat ooit had opgemerkt. :-). Omdat in het appartement van Hitler in München warm water was en ze zich allebei al zes weken niet hadden kunnen wassen, namen Sherman en Miller daar allebei stiekem een bad. Miller trok een foto van Sherman en omgekeerd, maar enkel de foto van Miller in het bad werd gepubliceerd. Op die iconische foto zien we de vuile bottinen van Miller op het badmatje staan en heeft ze de obligate staatsiefoto van Hitler bij het bad gezet. De foto is als het ware een opgestoken middelvinger!

Ondanks haar succes als oorlogscorrespondent had Miller het de jaren daarna moeilijk. De oorlog en wat ze daar had meegemaakt en gezien eisten hun tol en ze kreeg last van PTSD. Ze was ook gefrustreerd omdat foto’s die ze zelf heel belangrijk vond, zoals de foto’s uit de concentratiekampen, niet werden gepubliceerd. Ze kreeg een depressie en begon te drinken.

In 1947 trouwde ze met Roland Penrose. Ze kregen een zoontje, Antony, die later ook fotograaf werd, en verhuisden naar Farley Farm House in Sussex. Dat werd zo’n beetje een ‘salon’ waar kunstenaars en intellectuelen zoals Pablo Picasso en Joan Miró een tweede thuis vonden. Lee Miller vond zichzelf opnieuw uit als chef omdat koken haar rust bracht. Ze begon met koken om haar gasten te trakteren op uitbundige en kunstzinnige etentjes. Die waren even creatief en experimenteel als de vrouw die ze organiseerde. Wat dacht je van recepten met namen als “Green chicken” of het “Persian Carpet” waar ik het eerder over had? Of marshmallow-cola ijs, dat wil je toch gewoon zelf ook uitproberen!

Ondanks haar vele vrienden uit de kunstwereld, bleef ze worstelen met alcoholisme en de trauma’s van de oorlog. Lady Penrose stierf in 1977 op 70-jarige leeftijd aan kanker. Het was pas toen Lee Miller’s schoondochter op zolder ging zoeken naar kinderfoto’s van haar man om die te kunnen vergelijken met haar pasgeboren dochtertje, dat het gigantische fotoarchief van Lee Miller aan het licht kwam. De rest is geschiedenis, net als de foto’s van Lee Miller.