De zomer is de periode met uitstek voor het oogsten van kruiden voor diverse toepassingen zoals kruidenamuletten en droomkussens. Eén van de meest tot de verbeelding sprekende toepassingen van kruiden is echter de beruchte “heksenzalf” of vliegzalf.
Die zalf werd volgens de verslagen van de heksenprocessen gebruikt door heksen om naar de heksensabbats te kunnen vliegen. Ze smeerden de zalf onder hun oksels of in hun liezen of op hun bezemsteel en hupakee, daar gingen ze. Natuurlijk was het niet zo simpel :-)
Heksenzalf was geen verzinsel. Er bestond wel degelijk een kruidenzalf die door haar halucinogene werking de indruk gaf “te vliegen”. Het recept van de zalf was geheim maar het was terug te vinden in het “Buch für allen verboten Kunst” van de Duitse dokter Johannes Hartlieb uit 1456. Dat is meteen ook de oudste vermelding van de zalf. De vertaling komt van Abe van der Veen.
‘Voor zulke reizen gebruiken mannen en vrouwen, de Unhulden (nachtgeesten), een zalf genaamd ‘unguentum pharelis’. Zij maken deze van zeven planten en plukken elke plant op de dag die hoort bij deze plant. Zo plukken zij op een zondag Goudsbloem, op maandag Koningsvaren, op dinsdag Ijzerhard, op woensdag Bingelkruid, op donderdag Huislook, op vrijdag Venushaar. Hiervan maken zij zalf door er vogelbloed en vet van dieren doorheen te mengen ... Dan wanneer zij willen, smeren zij het op banken of stoelen, hooivorken of kachelpoken en vliegen er op. Dit is ware Nigromanie en strikt verboden.”
Dat recept voor Unguentum Pharelis – de zalf van Pharel – is ook terug te vinden, zij het in licht gewijzigde vorm, in een 15de eeuws Nederlands manuscript van de hand van Johannes Alphensis.
“Om snel te reizen waar je maar naartoe wilt. Maan: Ijzerhard, Mars: Vuurwerkplant, Mercurius: Bingelkruid, Jupiter: Huislook, Venus: Valeriaan, Saturnus: Betonie, Zon: Goudsbloem. Idem weet dat gij al deze kruiden verzamelen zult in de naam van Pharel en als de maan wassende is. En verzamel geen kruiden als de maan in het teken van Ram staat. En dan als de maan vol is, na zonsondergang, zo maakt gij zalf op de manier van Pharel. Meng het sap van voornoemde kruiden met het vet van een geit en het bloed van een vleermuis, de hele tijd zeggende de naam Pharel. Als dit gedaan is, doet gij de zalf in een zilveren bus en leg het de hele nacht daar zeggende: ‘O waardige Pharel, ik offer u deze zalf’. Als gij het proberen wilt zult gij een klein beetje van deze zalf op uw aangezicht, handen en borst strijken terwijl gij zegt: ‘Othinel, Pharel, Clemosiel, Pharel, Adromaniel, Pharel’ en noem de plek waar gij wilt zijn.”
Door een beetje vliegzalf of heksenzalf op een plek te smeren waar de huid duner is – het voorhoofd, in de oksels of de liezen – werd ze beter opgenomen en werkte ze dus ook sneller. Geen enkele van de opgesomde planten heeft overigens een hallucinogene werking, dus of je er echt van de wereld van ging is nog maar de vraag.
Het ‘vliegen’ is een spirituele reis. De zeven planten uit het Nederlandse recept hebben wel elk een magische conotatie en worden gekoppeld aan de zeven toen planeten. Door het gebruiken van de zalf gemaakt van de planten die hoorden bij de zeven planeten kon de gebruiker uit zijn lichaam treden en langs de zeven bijhorende realms naar boven reizen, naar de bovenwereld waar de goden huizen.
Volgens Abe van der Veen verwijst Pharel naar Phareildis, een andere naam voor Herodias, de leidster van de Wilde Jacht, te vereenzelvigen met Diana en Holda. Othinel zou dan weer verwijzen naar Othin, inderdaad, Odin. De andere spirits zijn niet echt bekend maar de –el uitgang van hun naam verwijst naar hogere wezens als engelen en domenen (géén duivels!) zoals we ze kennen uit de Enochische magie van John Dee. Dat lijkt te kloppen met de koppeling aan de planeten die in het systeem van Dee onder de heerschappij staan van een heleboel aarstengelen en engelen.
Het recept van Hartlieb komt later ook terug in het boek “Aberglaube des Mittelalters” van Heinrich Schindler uit 1858. Wat zijn bronnen waren is niet duidelijk maar hij noemt de zalf voor het eerst expliciet heksenzalf en voegt er nog wat extra ingrediënten aan toe: Bilzenkruid geplukt op zondag (in plaats van Goudsbloem), Zonnewende geplukt op zaterdag (het ingrediënt dat ontbrak in het recept van Hartlieb) en verder nog Monnikskap en Wolfskers. Die laatste drie kruiden zijn wel degelijk hallucinogeen. Ze bevatten immers atropine, scopolamine en hyoscamine en daar word je wel degelijk high van.
De gebruikte kruiden verschillen dus van recept tot recept:
- Volgens Johannes Hartlieb: Goudsbloem (Calendula Officinalis), Koningsvaren (Osmunda Regalis), Ijzerhard (Verbena Officinalis), Bingelkruid (Mercurialis), Huislook (Sempervivum Tectorum), Venushaar (Adiantum Capillus Veneris). Het zevende kruid geplukt op zaterdag ontbreekt.
- Volgens Johannes Alphensis: Ijzerhard, Vuurwerkplant (Dictamnus Albus), Bingelkruid, Huislook, Valeriaan (Valeriana Officinalis), Betonie (Stachys Officinalis), Goudsbloem.
- Volgens Heinrich Schindler: Koningsvaren, Ijzerhard, Bingelkruid, Huislook, Venushaar, Zonnewende (Heliotropium Europaeum), Bilzenkruid (Hycoscynamus Niger), Monnikskap (Aconitum), Wolfskers (Atropa Belladonna).
In nog andere recepten worden ook Gevlekte Scheerling (Conium Maculatum), Alruin (Mandragora) en Papaver (Papaver Somniferum) gebruikt, gebruikt, planten waarvan de ‘vliegende’ eigenschappen gekend zijn.
Een heel aantal van de planten uit de recepten is ronduit giftig. Niet echt ideaal om te gaan experimenteren en het gebruik van de zalf is dus niet zonder gevaar. Wil je het toch eens proberen, dan kan je terecht bij de herboristen van
Mandragora in Amsterdam. Georges neemt je met plezier mee op ‘vliegreis’.
 |
| Wolfskers |
 |
| Blauwe Monnikskap |
 |
| Bilzenkruid |
 |
| Betonie |
 |
| Valeriaan |
 |
| Huislook |
 |
| Bingelkruid |
 |
| Vuurwerkplant |
 |
| Ijzerhard |
 |
| Goudsbloem |
 |
| Venushaar |
 |
| Koningsvaren |
 |
| Zonnewende |
 |
| Gevlekte Scheerling |
 |
| Alruin |
 |
| Papaver |
Bronnen:
http://www.abedeverteller.nl/heksenzalf/
https://nl.wikipedia.org/wiki/Heksenkruid_(heksen)
http://www.grenswetenschap.nl/permalink.asp?i=4508
Reacties